Zachowek to instytucja prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu. Jest to forma rekompensaty finansowej dla osób, które z mocy ustawy dziedziczyłyby po zmarłym, ale zostały pominięte w testamencie lub ich udział został znacząco ograniczony. Prawo do zachowku wynika z przepisów Kodeksu cywilnego.
Zachowek przysługuje zstępnym spadkodawcy (dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz – w przypadku braku zstępnych – rodzicom spadkodawcy. Osoby te mają prawo domagać się od spadkobierców testamentowych zapłaty określonej sumy pieniężnej odpowiadającej wartości części spadku, którą otrzymaliby, gdyby dziedziczenie odbywało się na podstawie ustawy.
Jak oblicza się wysokość zachowku?
Wysokość zachowku ustala się na podstawie tzw. substratu zachowku, który obejmuje wartość czystego spadku, czyli aktywa pomniejszone o długi spadkowe oraz darowizny dokonane przez spadkodawcę w okresie jego życia. Wartość ta jest następnie dzielona według zasad ustawowego dziedziczenia.
Zasadniczo wysokość zachowku wynosi połowę udziału spadkowego, który przysługiwałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym. Jednak w przypadku osób trwale niezdolnych do pracy oraz małoletnich zstępnych uprawniony zachowek wynosi dwie trzecie tego udziału. W praktyce oznacza to, że jeżeli np. testament całkowicie pominął dzieci spadkodawcy, mogą one żądać od spadkobierców odpowiedniej kwoty pieniężnej stanowiącej ich należny zachowek.
Kiedy można dochodzić zachowku?
Prawo do dochodzenia zachowku powstaje w momencie otwarcia spadku, czyli w dniu śmierci spadkodawcy. Uprawnieni do zachowku mogą zgłosić roszczenie wobec spadkobierców testamentowych, którzy otrzymali majątek, a także wobec osób, które otrzymały darowizny doliczane do substratu zachowku.
Roszczenia o zachowek przedawniają się po upływie pięciu lat od otwarcia spadku, co oznacza, że po tym czasie uprawnieni tracą możliwość skutecznego dochodzenia swoich praw w sądzie. Warto zatem nie zwlekać z podjęciem działań mających na celu uzyskanie należnej rekompensaty.
Jakie kroki podjąć w celu uzyskania zachowku?
Proces dochodzenia zachowku rozpoczyna się od próby polubownego porozumienia ze spadkobiercami testamentowymi. Uprawniony powinien wystosować wezwanie do zapłaty, w którym określa wysokość swojego roszczenia i podstawę prawną żądania. Jeśli spadkobiercy nie wyrażą zgody na dobrowolną zapłatę, pozostaje droga sądowa.
W przypadku konieczności dochodzenia zachowku na drodze sądowej, należy wnieść pozew do właściwego sądu rejonowego lub okręgowego (w zależności od wartości przedmiotu sporu). Pozew powinien zawierać dowody potwierdzające prawo do zachowku oraz wartość żądanej kwoty. Po przeprowadzeniu postępowania sąd może zasądzić obowiązek zapłaty na rzecz uprawnionego.
Czy możliwe jest uchylenie obowiązku zapłaty zachowku?
Istnieją określone sytuacje, w których zobowiązany do zapłaty zachowku może uniknąć tego obowiązku. Jednym z powodów jest niegodność dziedziczenia, która uniemożliwia uprawnionemu ubieganie się o prawa do majątku spadkowego. Niegodność może wynikać m.in. z popełnienia ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy.
Spadkodawca może także wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku, jeżeli ta dopuściła się wobec niego rażącego naruszenia obowiązków rodzinnych, np. zaniedbywała kontakty lub działała na jego szkodę. Wydziedziczenie musi zostać dokonane w testamencie z dokładnym wskazaniem powodów. Ponadto w niektórych przypadkach spadkobierca może podnieść zarzut przedawnienia roszczenia, jeśli uprawniony do zachowku nie dochodził swoich praw przez 5 lat od otwarcia spadku.
Artykuł powstał przy współpracy z www.prawnik-katowice.pl.
